Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang: Cách
chính phủ đối đăi với nhà khoa học
Kiều Phong (VNTB) Cổ địa từ (Paleomagnetism) là
môn nghiên cứu các dấu vết lưu giữ từ trường Trái Đất thời quá khứ trong các đá
núi lửa, trầm tích, hoặc các di vật khảo cổ học. Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang là
một nhà Địa Vật lư thuộc thế hệ đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng ḥa, là
người thiết lập nên Pḥng Thí nghiệm Nghiên cứu Cổ Địa từ đầu tiên ở Đông Nam Á.
Kiều Phong:
Thưa tiến sĩ, ngành Cổ Địa Từ học ra đời là một cuộc cách mạng trong các khoa
học về Trái Đất. Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang là
người đặt nền móng cho ngành Cổ Địa Từ ở Việt Nam và có ba mươi năm công tác ở
Tổng cục Địa chất. Xin tiến sĩ kể về những khó khăn khi làm công việc này ở thời
điểm đó.
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang: Tôi là người ở trong lứa địa lư đầu tiên của
nước Việt Nam Dân chủ Cộng ḥa. Tôi có một quá tŕnh rất dài công tác ở Tổng cục
Địa chất. Do đỗ Primaire từ 1947, tôi không những đọc được sách Liên Xô mà c̣n
đọc được sách tiếng Pháp và tiếng Anh nên tôi phát hiện được Cố Địa từ là một
môn khoa học rất mới lúc bấy giờ. Tôi đặt vấn đề với nhà nước cho thí điểm ứng
dụng khoa học này vào Việt Nam. Lúc bấy giờ không nhiều người hiểu và ủng hộ tôi.
Nhưng rất may rằng là ông Trần Đức Lương - sau này là chủ tịch nước, hiểu được
tôi, rất quư mến tôi và hoàn toàn ủng hộ tôi. Nhưng mà khi mà Trần Đức Lương ủng
hộ, việc mà tôi khai triển cả một công việc hoàn toàn mới, có thể nói mênh mông
bể Sở, v́ không phải chỉ là vấn đề tính toán trên lư thuyết mà phải thành lập cả
một pḥng thí nghiệm nghiên cứu cổ địa từ, pḥng thí nghiệm đó phải tạo ra hàng
loạt thiết bị để rửa từ. Anh biết, khi đất đá sau khi tạo thành hàng triệu năm
như vậy th́ trong quá tŕnh tồn tại, nó không những giữ được từ dư nguyên sinh
mà c̣n phải đeo hàng loạt từ dư thứ sinh như từ dư hóa học, từ dư thời gian…
Phải tạo ra được một cái pḥng thí nghiệm với hàng loạt các thiết bị hoàn toàn
mới như vậy, không những cần tiền mà c̣n có công sức để giải quyết nhiều vấn đề
kỹ thuật, phải huy động một lực lượng anh em giúp sức về cơ khí... Sau khi có
pḥng thí nghiệm cổ địa từ th́ phải đi lấy mẫu cổ địa từ trên khắp đất nước,
phải tạo ra những chuyến công tác, mà tôi đă từng suưt chết khi đi lấy mẫu ở gần
biên giới với Cao Miên, lúc bây giờ Fulro nó đang hoạt động rất mạnh mẽ. Tôi
từng phải “thức ngày cày đêm” ṛng ră. Là giám đốc Địa Vật lư của Cục Bản đồ Đia
chất, ngày lo điều hành cơ quan tôi c̣n phải thức đêm thức hôm. Không bao giờ
tôi được ngủ trước mười hai giờ, thức cho đến một, hai giờ sáng để đọc tài liệu,
để cùng anh em thiết kế cả một thời gian dài. Cho đến bây giờ tôi cũng không
hiểu một sức lực nào cho tôi có thể vượt qua khó khăn như thế, tạo ra một pḥng
thí nghiệm nghiên cứu cổ địa từ đầu tiên ở Đông Nam Á và hoàn thành được mấy
công tŕnh nghiên cứu góp phần làm cho thế giới phương Tây biết đến Việt Nam.
Kiều Phong: Được biết tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang là nhà khoa
học đầu tiên bảo vệ luận án phó tiến sĩ khoa học ngay tại Việt Nam. Bằng Phó
Tiến sỹ do Bộ trưởng Bộ Đại học lúc đó Nguyễn Đ́nh Tứ kư và cấp chính thức vào
năm 1981. Luận văn của tiến sĩ Giang c̣n lưu trữ tại Thư viện Quốc gia, nhưng
trong cuốn “Tiến sỹ Việt Nam hiện đại” do nhà xuất bản Văn hóa Thông tin ấn hành
tháng 9 năm 2004 lại không hề có tên của tiến sĩ. Xin tiến sĩ kể thêm về câu
chuyện bảo vệ luận án phó tiến sĩ và cho biết rằng việc bỗng dưng thiếu tên tiến
sĩ trong cuốn sách đó là do vô t́nh hay do cố ư?
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang: (Cười). Cái này có lẽ, mà hầu như chắc chắn,
là sự cố ư. V́ khoảng thời gian đấy, trước khoảng thời gian mà tôi bảo vệ luận
án phó tiến sĩ th́ trong giới khoa học kỹ thuật th́ tôi đă gần như có thể nói là
người nổi tiếng hoạt động khoa học kỹ thuật trong nhiều lĩnh vực. Và tôi đă được
mời đi thuyết tŕnh ở rất nhiều bộ, ngành cũng như thư viện quốc gia, chủ yếu về
vấn đề khoa học kỹ thuật chứ không có vấn đề chính trị . Việc được bảo vệ luận
án đặc cách của một nhân sỹ như tôi làm cho giới khoa học trong nước khá là ngạc
nhiên nên rất nhiều người biết. Chuyện không được ghi danh trong cuốn “Tiến sỹ
Việt Nam hiện đại” không cay đắng bằng việc họ cố t́nh xóa tên tôi trong nhiều
lĩnh vực. Ví dụ, có thể các anh đă biết là tôi đă từng đi bộ đội chống Pháp, đă
từng đi làm du kích, đào hầm bí mật. Đến lúc khi mà công tác ở Cục Bản đồ địa
chất, tôi đă vào dân quân tự vệ được xem là dân quân tự vệ tiên tiến, là chiến
sĩ thi đua nhiều năm và được đề nghị phong anh hùng lao động. Nhưng khi có chỉ
thị làm trong sạch đội ngũ dân quân tự vệ cơ quan th́ mấy ông ở trên trung ương
xuống đọc lư lịch rồi ra lệnh đuổi tôi ra khỏi dân quân tự vệ. Chỉ v́ họ thấy bố
tôi và gia đ́nh tôi đang ở bên Mỹ. Họ đuổi tôi ra khỏi lực lượng dân quân tự vệ
chỉ v́ lư do ấy. Lúc bấy giờ là đang chống Mỹ đă đành, sau này một việc cay đắng
nữa, cuối năm 2013, tôi có một tập thơ mang tên “Những mẩu quặng dọc đường”. Thơ
th́ hoàn toàn không có “hạt sạn” nào, chỉ ca ngợi đất nước và nghề địa chất...
Nhà xuất bản Hội nhà văn Việt Nam dám nhận xuất bản cho tôi. Ban Tuyên Giáo
Trung Ương thấy rằng không bẻ họe được ǵ về nội dung thơ của tôi, nhưng khi đọc
đến năm người góp ư b́nh luận về tập thơ, năm người đó đều là những người cộng
sản tiếng tăm trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, ví dụ như nhà thơ Thanh Thảo-
phó chủ tịch Hội đồng thơ Việt Nam, nhà thơ Đ́nh Hải, từng được giải về văn học
nghệ thuật nhà nước, tác giả phần thơ của bài “Trái Đất này là của chúng ḿnh”,
mà nhiều nhà lănh đạo chóp bu bấy giờ hồi trẻ từng hát bài đó. Hoặc là nhà thơ
Ngô Văn Phú tứng là giám đốc nhà xuất bản Hội Nhà văn. Tất cả đều ca ngợi tôi,
không những ca ngợi về thơ mà c̣n ca ngợi về thành tích cách mạng kháng chiến,
ca ngợi về tư chất của tôi. Thế th́ Cục xuất bản nhận lệnh của ban Tuyên Giáo
Trung Ương, gửi công văn xuống nhà xuất bản Hội Nhà văn yêu cầu phải thu hồi tập
thơ đó. Không đả động đến phần thơ mà chỉ nói rằng xuất bản tập thơ sao lại có
lẫn lộn văn xuôi (Cười). Họ ra lệnh phải thu hồi để xé bỏ phần văn xuôi. Mà phần
văn xuôi không có tội t́nh ǵ, chỉ có tội khen Nguyễn Thanh Giang. Những chuyện
kỳ thị, ghét bỏ, vùi dập tôi một cách cay đắng th́ c̣n rất nhiều, xin hăy t́m
đọc thiên Tự truyên “Người Đội Số phận” dầy ngót nghin trang của tôi.
Kiều Phong: Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang cũng được các tổ chức
khoa học nước ngoài rất nhiều lần mời xuất ngoại, nhưng lần nào tiến sĩ cũng gặp
khó khăn. Tiêu biểu nhất là lần đầu tiên tiến sĩ ra nước ngoài là vào năm 1982,
Tổ chức CCOP của Liên Hợp Quốc mời ông sang Kualalumpur dự Hội thảo Cổ Địa Từ
Quốc tế. Tại sao chuyến đi này của tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang bị nhiều cản trở
nhiều?
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang: Lúc bấy giờ việc đi nước ngoài, mà lại đi
nước tư bản là việc khó khăn chung của tất cả mọi người. Đối với tôi lại càng
khó khăn hơn v́ họ bảo là tôi có gia đ́nh ở Mỹ, cho tôi ra nước ngoài khác nào
“thả hổ về rừng”. Hoặc là bỏ tổ quốc ra đi, hoặc là làm việc ǵ có tính chất
gián điệp. Công an ra sức ngăn trở. May mà một việc hiếm hoi tôi được Liên Hợp
Quốc mời đích danh, chứ nếu mời chung chung th́ tôi dứt khoát không được chọn
đi, nhưng đây chính họ mời đích danh, họ đài thọ mọi thứ để tôi đi. Thế nhưng họ
ngăn trở quyết liệt. May sao là hồi ấy giáo sư Tạ Quang Bửu đă từng xuống tận
Như Quỳnh thăm pḥng nghiên cứu cổ địa từ của tôi. Giáo sư hết sức quư mến. Nói
cách láo xược th́ giáo sư rất kính nể tôi. Nói thế hơi láo xược nhưng phải nói
là Giáo sư thương mến tôi lắm. Khi tôi phản ánh t́nh h́nh đó th́ Giáo sư sai con
gái tên là Tuyết Mai, trùng tên vợ tôi, cầm thư tay của Giáo sư giới thiệu tôi
với thủ tướng Phạm Văn Đồng. Thủ tướng Phạm Văn Đồng kư ruồi vào cái đó và đưa
về Tổng cục Địa chất. Nhưng mà công an vẫn tiếp tục gây khó dễ cho tôi . Đến
nỗi, đến lúc c̣n ba ngày nữa hội nghị khai mạc tôi mới lấy được hộ chiếu. Họ cho
như vậy để chiếu ḷng cấp trên nhưng chắc chăn tôi không đi được. Không ngờ nhờ
sự hỗ trợ không chỉ của Văn pḥng Hội đồng Bộ trưởng mà cả Văn pḥng Ban Bí thư…
nên chỉ sau ba ngày tôi lấy được Visa, việc công an không thể ngờ tới. Lúc tôi
lấy được visa và đi ra sân bay lên máy bay rồi họ mới phát hiện ra, thế rồi họ
điện sang sứ quan ta ở Lào. Hồi ấy đi sang Kualalampur - Malaysia để dự hội nghị
ấy th́ phải đi từ Việt Nam sang Viêng Chăn, rồi từ Viêng Chăn sang Bangkok rồi
Bangkok mới sang Kualalampur dự hội nghị được. Vali đưng tư trang và báo cáo
khoa học của tôi bị dấu ở Viêng Chăn. Đến lúc sang Bangkok mới phát hiện ra mất
vali, lúc ấy ông Hoàng Bảo Sơn đại sứ tại Thái Lan bấy giờ quư mến tôi lắm. Ông
tỏ ra rất sung sướng hănh diện. Thời ấy có một nhà khoa học Việt Nam được Liên
Hợp Quốc mời tŕnh bầy công tŕnh khoa học là “chuyện xưa nay hiếm”. Ông Hoàng
Bảo Sơn gọi điện thoại ngay sang cho sứ quán Viêng Chăn, may quá chỉ sau 1 ngày
vali sang được Bangkok và tôi sang dự được hội nghị chậm một ngày. Chậm một ngày
nhưng họ vẫn sắp xếp cho tôi đọc báo cáo.
V́ bị gây khó quá mức nghiệt ngă, đến mức tôi phải buông xuôi, nên cũng không
sốt sắng chuẩn bị đi lắm. Lúc bấy giờ đi hội nghị quốc tế th́ phải lên Ban Tài
chính Trung Ương mượn giày và complet v́ bấy giờ hầu như không ai mặc comple với
đi giày. Đến lúc nhận được hộ chiếu và Văn pḥng Hội đồng Bộ trưởng nhắc nhở,
12h đêm tôi phải đi ra ông thợ giày ở chợ Mơ để đập cửa nhờ ông đánh xi và làm
cho đôi giày há mơm của tôi ngậm mơm lại! 12h đêm ông ngồi hỳ hục làm đôi giày.
Sang đến nơi, mấy ông đại sứ Thái Lan nói: “Nhà khoa học Việt Nam qua nước ngoài
mà trông tội nhỉ”. Sang đấy người ta quư mến, tôi làm được việc là đem lại vinh
dự cho nhà nước này. Nhưng mà khổ hết sức. Đến lúc đi về rồi và làm nhiệm vụ tổ
quốc rất tốt đẹp, giữ được tư chất rất nghiêm chỉnh của nhà khoa học Việt Nam.
Hôm từ Hôi nghị về qua Thái Lan th́ Bộ Công nghiệp Thái Lan cử người đến tận đại
sứ quán Việt Nam mời tôi đi sang Bộ Công nghiệp Thái Lan để tư vấn cho Thái Lan
xây dựng bộ môn nghiên cứu Cổ địa từ. Họ đem ô tô đến đón tôi, thế nhưng ông đại
sứ Hoàng Bảo Sơn bảo: “Anh không cần đi xe của họ”. Đại sứ ta xuất một cái xe
sang trọng nhất, ông đại sứ huy động cho tôi bộ quần áo và một giày rất sang
trọng, ngồi một cái xe sang trọng đến làm khách của Bộ Công nghiệp Thái Lan. Thế
mà rồi về nước tôi vẫn bị hành hạ ghê gớm lắm. Công an phao rất nhiều tin chết
người: Tôi đem bản đồ phóng xạ toàn quốc bán cho Mỹ. Họ làm như kiểu tôi đi
chuyến đó là làm gián điệp nọ kia. Tôi xiểng liểng suốt mấy năm trời, ngồi chơi
xơi nước, không có khoa học kỹ thuật ǵ nữa. Pḥng Thí nghiệm Cổ Địa Từ cũng tan
hoang.
Kiều Phong:
Khi xem tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang báo cáo tại
hội nghị cổ địa th́ giáo sư-tiến sỹ Michael Fuller ở trường đại học Illinoi
Chicago rủ tiến sĩ sang Hoa Kỳ cộng tác ở một viện nghiên cứu Cổ Địa Từ, ngoài
ra c̣n hứa sẽ bố trí cho ông được sử dụng các thiết bị hiện đại, có độ chính xác
cao hơn, miễn là ông giúp trường đại học Mỹ khai thác các tài liệu bằng tiếng
Nga. Ông Gia Nia Hong cũng rủ tiến sĩ sang Trung Quốc làm việc . V́ sao tiến sĩ
Nguyễn Thanh Giang lại từ chối cả hai cơ hội này?
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang: Lúc bây giờ, không chỉ người ta rất quư mến
con người khoa học của tôi mà c̣n v́ lư do chính trị. Hai phe vẫn c̣n chiến
tranh lạnh. Mỹ muốn tôi cung cấp những kiến thức, sách vở, tài liệu của Liên Xô,
đóng góp vào trong bộ môn rất mới, muốn tôi nhận nhiệm vụ khai thác tài liệu của
Liên Xô, đóng góp những kỹ thuật của Liên Xô vào pḥng thí nghiệm của Illinoi.
Các giáo sư, tiến sĩ rất tha thiết mời tôi. Thế c̣n Trung Quốc, lúc bây giờ Việt
Nam- Trung Quốc đang là kẻ thù của nhau, chắc bấy giờ Trung Quốc với tâm lư một
phần về khoa học kỹ thuật, vấn đề là mới, họ muốn khai thác của ḿnh, hai nữa có
thể vấn đề chính trị, họ muốn kéo chất xám sang bên kia.
Nhưng mà tôi từ chối, bởi v́ thế này: tinh thần dân tộc từ ông cha đă nhiễm ở
trong tôi để tôi thấy không nơi nào đáng yêu, đáng quư hơn tổ quốc Việt Nam của
tôi. Tinh thần đó nhiễm cả vào các con tôi. Anh con trai tôi Nguyễn Giang Vũ là
một trong bốn nghiên cứu sinh ở xứ Việt Nam Cộng sản đầu tiên sang Mỹ. Con gái
tôi là Nguyễn Mai Thủy cũng làm thạc sỹ ở Ấn Độ. Tuy lúc bây giờ trong nước đời
sống rất khó khăn, nhưng tôi không cho con ở lại Mỹ và Ấn Độ mà đều cho con trở
về Việt Nam. V́ là của hiếm lúc bấy giờ nên các anh chị đó dều được mời vào làm
cơ quan nhà nước. Ví dụ con trai tôi được mời vào Viện Khoa học Dầu khí Việt
Nam, con gái tôi được Nguyễn Thị Hằng - thứ trưởng Bộ Lao động- Thương binh- Xă
hội đến tận nhà đón ngay lên làm thư kư. Thế nhưng khi tôi bị giam tù th́ con
cái tôi đều bị làm khó đễ phải bật ra khỏi cơ quan nhà nước. Nhưng mà may quá,
con cái tôi do dược trang bị các văc-xin tốt nên đă miễn dịch được tai ương. Con
trai tôi bỏ phí mất khối lượng kiến thức chuyên môn Địa Vật lư quư giá nhưng con
gái tôi bây giờ làm cho Liên Hợp Quốc th́ thu nhập của nó cao gấp 10 lần lúc nó
làm thư kư Thứ trưởng.
Kiều Phong: Năm 1999, chính phủ bỏ tù tiến sĩ v́ lư do chính
trị mà không cần bản án. Họ cũng không dám tước bằng của tiến sĩ. Từ những trải
nghiệm sống qua nhiều chế độ, tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang nhận định thế nào về
thái độ đăi ngộ của chính phủ đối với nhà khoa học?
Tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang:
Về sự kỳ thị, về sự đày ải của chính phủ cộng
sản Việt Nam đối với tôi phải nói là quá tệ. Tôi bị một lần bị bỏ tù, khoảng
chín lần khám nhà rất tàn bạo, tàn bạo hơn là hồi Pháp khám nhà mấy chiến sĩ
cộng sản. Họ xộc cả vào thùng gạo, xộc cả vào nhà vệ sinh, lật tung giường đệm …
Gọi đi thẩm vấn hoặc đến nhà thẩm vấn th́ vài ba chục lần, họ hành hạ tôi phải
nói là hết sức tàn bạo, dă man. Trong khi tôi không hề có tội t́nh ǵ. Bây giờ
khi kiểm điểm lại, người ta đọc tôi th́ ai cũng ái ngại thương cảm cho tôi. Bây
giờ giở thư viện online của tôi, tôi viết khoảng 4000- 5000 trang chính luận.
Trong những người làm dân chủ ở Việt Nam bây giờ, số trang số chữ của tôi viết
chính luận phải nói hàng đầu, không có ai viết chính luận được nhiều như tôi.
Người ta nói rằng v́ tôi có tâm huyết và tư duy khoa học nên bài viết của tôi
rất thuyết phục, hết sức dễ hiểu. Những điều tôi nói trước đây 15-20 năm, bây
giờ mới thấy báo Đảng nói theo tôi. Tôi chưa bao giờ kêu gọi lật đổ đảng cộng
sản Việt Nam, tôi chưa bao giờ viết một cái ǵ làm lộ bí mật nhà nước. Cho nên
họ không dám đưa tôi ra ṭa mặc dù những người lănh đạo Đảng Cộng Sản Việt Nam
rất thù ghét tôi, rất muốn hăm hại tôi. Mà họ đă hăm hại tôi bằng nhiều cách,
không những khám nhà, c̣n tông xe dọc đường, c̣n cho trẻ con ném gạch ném đá vào
nhà, thuê du côn đóng giả thương binh biểu t́nh trước của rồi xông vào nhà uy
hiếp hành hung… đủ các thứ. Nhưng mà người ta không bao giờ dám đưa tôi ra ṭa
bởi nếu đưa tôi ra ṭa th́ họ vỡ mặt (cười)
Kiều Phong: Vâng, xin cám ơn tiến sĩ Nguyễn Thanh Giang đă dành thời
gian cho cuộc phỏng vấn này.
Hà Nội ngày 24 tháng 12 năm 2015